કેનેડા : શમણાના મૃગજળ ( અંતિમ ભાગ )

આલ્બર્ટ આઈનસ્ટાઇને કહ્યું છે, “Life is a preparation for the future; and the best preparation for the future is to live as if there were none.” ઇન્ડીયાથી કેનેડા, આણંદથી ટોરંટો અને હવે ટોરંટોથી બ્રામ્પટન......પરિભ્રમણ અને પરીક્રમણના આ લાઈફ પેરેડોક્સના સિદ્ધાંતને અનુસરી હું એક સાવ અજાણ્યા શહેરમાં સહકુટુંબ રીલોકેટ થયો. સ્થળાંતર, પુનર્વસવાટ અને સેટલમેન્ટના એજ વિષચક્રમાંથી ફરી એકવાર પારાવાર અગવડતાઓ વેઠી પસાર થયો પણ અપડાઉનમાં વેડફાતા સમયનો સારો એવો બચાવ થયો જેનો સદુપયોગ મેં કારકિર્દી ઘડતર માટે કર્યો. જેનો સીધે સીધો ફાયદો મને જોબ પર સંસ્થાકીય તરક્કી સ્વરૂપે થયો તથા આમદનીમાં પણ સારો એવો આર્થિક લાભ થયો.

કેનેડામાં એક કહેવત છે, " THREE W'S YOU DON'T TRUST " આ ત્રણ ડબ્લ્યુ-W એટલે WORK, WOMAN AND WEATHER.

WORK : મોટા ભાગે "હાયર એન્ડ ફાયર" પદ્ધતિ તથા સ્ટ્રીકટ એમ્પ્લોયમેન્ટ રેગ્યુંલેશનવાળા કેનેડિયન જોબ મારકેટમાં જોબ ઇનકન્સીસટન્સી તથા ઇનસિક્યોરીટી આમવાત ગણાય છે. જોબનો કોઈ ભરોષો નહિ. કામ હોય તો ઠીક નહીતો .....સર........વી ડુ નોટ નીડ યોર સર્વિસીસ એનીમોર ... કહી તમને ગમે ત્યારે માનભેર અને પ્રેમપૂર્વક વિદાય કરી દે !

WOMAN : "ક્વોલીટી ઓફ લાઈફ" માં માનતા, "લીવ ઇન પાર્ટનર", "કોમન લો પાર્ટનર" ની જોગવાઈ હેઠળ લાઈફ એન્જોય કરતા તથા "સીંગલ મધર" નું નારીપ્રભુત્વવાળું લીગલ સ્ટેટસ તેમજ વર્ચસ્વ ધરાવતા કેનેડીયન સમાજમાં નારીઅધિપત્ય ડિવોર્સ બહુ સામાન્ય બાબત ગણાય છે. ફાવે તો ઠીક નહીતો રામ રામ !

WEATHER : કેનેડાનું વેધર ખુબ અનપ્રીડીકટેબલ છે. વિન્ટરમાં સ્નોસ્ટ્રોમ ગમે ત્યારે આવી ચઢે ને ચારેકોર બરફના ઢગલા વાળી દે. સમરમાં પણ ગમે ત્યારે વરસાદ આવી ચઢે. કોઈ ગેરંટી નહિ ! એકસ્ટ્રીમ વિન્ટર તથા સમરમાં ઠંડુ ગરમ રહ્યા કરતું કેનેડાનું વેધર પ્રીડીકટેવ્લી અનપ્રીડીકટેબલ છે. આ ત્રણેય પરિબળો કેનેડિયન લાઈફને મહદંશે ડોમીનેટ કરતા હોઈ, આ ત્રણ ડબલ્યુ પ્રત્યે બધા શંકાની દ્રષ્ટિથી જોતા હોય છે. 

પણ આ ત્રણેય બાબતે મારો અનુભવ બિલકુલ અલગ રહ્યો છે. મારી આ જોબ મને પ્રમાણિકપણે આજદિન સુધી વળગી રહી, સારી એવી આર્થિક સદ્ધરતા બક્ષી અહી સેટલ થવામાં ખુબ મદદરૂપ થઇ છે. ધર્મપત્ની એક અતુટ વૈવાહિક બંધન, કૌટુંબિક જવાબદારી, જોબ તથા પારિવારિક પ્રેમ સાથે મારા સંઘર્ષની સાચી ભાગીદાર બની છે. અને કેનેડાનું વેધર ખુબ એક્સ્ટ્રીમ છે એટલે વેધરને મેં તેના જેતે સ્વરૂપમાં સહર્ષ સ્વીકારી લીધું છે.

કહે છે મહેનતના ફળ મીઠા. એમ પંદર વર્ષની મારી અથાક અને અવિરત મહેનતને લીધે આજે કેનેડામાં ઠરીઠામ થઈ થોડી ઘણી ભૌતિક સુખ-સમૃદ્ધિ પામ્યો છું. તેમજ શક્ય એટલો કુટુંબી અને સ્નેહીજનોને અહી સેટ થવામાં મદદરૂપ થઇ શક્યો છું, જે ઇન્ડિયામાં હોત તો ન કરી શક્યો હોત તે આ દેશનું ઋણ. કેનેડામાં સ્થાયી થવામાં મારા સ્વજનો હરદમ મારી પડખે રહી મારા સંઘર્ષના સાચા ભાગીદાર બન્યા છે. તેમના સાથ, સહકાર અને અમુલ્ય પ્રેમને લીધે જ વિપરીત પરિસ્થિતિઓમાં પણ હું ટકી રહ્યો છું. 

મારા સંઘર્ષમાં એક સાચા મિત્રની જેમ મારા દુઃખમાં સહભાગી બનેલ મારી પત્નીના નિશ્વાર્થ પ્રેમને મેં તેની સમર્પણની ભાવનામાં વ્યક્ત થતો જોયો છે. મારી દીકરીના નિર્મળ પ્રેમને મેં તેના અભ્યાસની સાથે સાથે મને મદદરૂપ થવા માટે વિકેન્ડ જોબ કરી પળે પળે મારા સંઘર્ષમાં સહાયરૂપ થતો અનુભવ્યો છે. અઠવાડિયાઓ સુધી મારું મોઢું નહિ જોઈ શકતા, ડોલર સ્ટોરના ફક્ત એક ડોલરના રમકડાથી હરખની પરાકાષ્ઠા અને સંતોષની પરીતૃપ્તતા અનુભવી મારી પર ઓળઘોળ થઇ જતા, મારા ફક્ત એક આલિંગન માટે તરસતા, લોન્લીલેસ અનુભવતા મારા પુત્રના નિર્દોષ પ્રેમને મેં વિવશપણે દોષિત દિલે છેક અંદરથી અનુભવ્યો છે.

મારી આ સંઘર્ષ યાત્રામાં અહી સ્થાયી થયેલ મારા ભાઈ સમાન અમુલના મારા મિત્ર ઉપેન્દ્ર પટેલ તથા અમુલ પરિવારના મારા સ્નેહીજનોના પ્રેમને મેં ખૂબ જ માણ્યો છે કે તે હજુ પણ જીવંત છે. અહી વસેલ ગુજરાતી ક્રિશ્ચિયન કોમ્યુનીટીને એક પરિવાર બનાવવામાં ટોરંટો સ્થિત નડિયાદના એક નિઃસ્વાર્થ અને સેવાભાવી વડીલમિત્ર શ્રી.પોલ મેક્વાન અને તેમના પરિવારનો નિર્મળ પ્રેમ અને અતુટ સાથ સહકાર કાળજે કોતરાઈ ગયો છે. વિશાળ રુદય ધરાવતા, માનવીય મૂલ્યોનું જતન કરતા અહી વસતા મારા શ્વેત કેનેડીયન મિત્રોએ મારા વિદેસ નિવાસમાં પ્રેમ અને ભાઇચારાના પ્રાણ પૂરી દીધા છે તે સોનામાં સુગન્ધ ભળે એવો સુખ ભર્યો એહસાસ.

કેનેડાની મારી મહેનત મને કઠી તો ખરી પણ આજે એજ સંઘર્ષ મને એક અનેરા અને અદભુત સંતોષની લાગણીનો અનુભવ કરાવે છે. આજે મારી દીકરી કેનેડાની વિશ્વવિખ્યાત યુનીવર્સીટીમાંથી હેલ્થ સ્ટડીઝનું ઉચ્ચ શિક્ષણ પામી કેનેડિયન હેલ્થ સેક્ટરમાં મેનેજમેન્ટ ક્ષેત્રે કારકિર્દી બનાવી રહી છે તથા પુત્ર પણ આઈ ટી ક્ષેત્રે અભ્યાસ કરી રહ્યો છે, તે મેં કેનેડામાં વાવેલ મેપલટ્રી તથા ચેરીના ઝાડના મારા મીઠા ફળ. બાકી ગુલાબ વાવ્યા પણ ફૂલ કરતા કાંટા વધારે વાગ્યા છે પણ તેનો કોઈ અફસોસ નથી ! વર્ષો પહેલા સેવેલ વિદેશવાસનું મારું સપનું ફળીભૂત થયું છે. નાયગ્રાના નીરમાં મન મુકીને ભીંજાયો છું અને સ્ટેચ્યુ ઓફ લિબર્ટીને હાથવેંત નિહાળી ખુબ હરખાયો છું.

My dream of going to foreign country has come true.

But when the dream comes true, it's hard to conclude, 

Which part of reality was dreamt ?

And which part of dream is reality !

સપનાની ભીતરમાં ઊંડે ઉતરી જોઉં છું તો આ વિદેશવાસ મને ભૌતિક માયાજાળનું એક ભ્રમિક સુખ ભાસે છે. વિદેશમાં આવ્યા પછી વતનની ખોટ વધુ સાલે છે. સ્વજનોના હેત હૂંફ માટે અમે હોરાઈએ છીએ. વતન છોડ્યાનું દુઃખ ક્ષણે ક્ષણે એક આકરી માનસિક વેદના વલોવતું હોય છે. માતૃભૂમિ, મિત્રો અને કુટુંબીજનોની યાદ એક અસહ્ય પીડા કરતી હોય છે. વતનયાત્રા એક અહોભાગ્ય અને સ્વપ્ન સમાન હોય છે. એને જયારે માણીએ છીએ ત્યારે પરમ આનંદ અને સંતોષનો એક અનેરો એહસાસ થાય છે. વતનમાં સ્વજનો મધ્યે રહેવાનું, તેમનો આથીત્યસત્કાર અને પરોણાગત તથા સ્નેહીજનોનોના ભરપુર સ્નેહ સામે વિદેશમાં ઠરીઠામ થયાનો મહિમા નહીવત ભાસે છે. ઝાંઝવાના જળ જેવી આ અટપટી વિદેશી મોહમાયાના તાણાવાણામાં પરોવાયા પછી કોઈ દળદળમાં ફસાયા હોય એવું દર્દ દિલને કાયમ કોરી ખાતું હોય છે. સિક્કાની બે બાજુઓની જેમ ડુંગર દુરથી બહુ રળિયામણા લાગે તેમ આ ભૌતિક સુખ ઘણીવાર શૂળની જેમ દિલમાં ઘોચાતું હોય છે. સાત સમંદર પાર ગયા પછીની વિદેશવાસની આ માનસિક વેદના વતનમાં વસતા સ્નેહીજનોને સમજાવવી અઘરી છે. પણ તે સ્વાભાવિક છે કારણ સુખની શોધમાં વતન છોડ્યું છે એટલે અફસોસ કરવાનો કોઈ અર્થ નથી. અને આ એક કડવી વાસ્તવિકતા છે જેનું કોઈ નિરાકરણ નથી એટલે હું ફરિયાદ પણ નથી કરતો.

અઢળક રઝળપાટ, માનસિક તણાવ અને માનહાની તથા આંખમાંથી લોહીના આંસુ ટપકે એવી દોઢ દાયકાની આ સંઘર્ષ યાતના છે. વીતેલા વર્ષો પર નજર નાખું છું ત્યારે વિદેશસુખ પ્રાપ્તિના આનંદ સાથે સાથે એક અવર્ણનીય માનસિક વ્યથા અનુભવું છું. હઝું પણ એ 'ફ્રેશ ઓફ ધ બોટ' તથા 'એફ' વર્ડ સાથેનું ઈમીગ્રંટનું લેબલ મારી રાતોની ઊંઘ હરામ કરી દે છે. કલર અને ક્વોલિફિકેશનના અભાવે કેટલીય વાર રેસિઝમનો ભોગ બન્યો છું, ત્યારે એરપોર્ટ પર મળેલા 'વેલકમ ટુ કેનેડા' ના સન્માનનીય સ્વાગતમાં હ્યુંમિલીએઈટ થયાની અકલ્પ્ય પીડા થાય છે. સમયની સાથે સાથે આ દેશનું નાગરિકત્વ પ્રાપ્ત થયું ત્યારે લેન્ડેડ ઈમિગ્રન્ટના લેબલમાંથી છૂટયાનો હાશકારો થયેલો, પણ ઓથ લેતી વખતે જયારે ' ઓ કેનેડા ' રાષ્ટ્રગીત ગાયું ત્યારે માતૃભૂમિને તરછોડ્યાનો તીવ્ર આઘાત લાગેલો. સ્વજનો અને માતૃભૂમિની યાદમાં ક્ષણે ક્ષણે ' ધોબીકા કુત્તા ન ઘરકા ન ઘાટકા ' નો દુખદ એહસાસ મનને કોરી ખાય છે. વતનમાં વસતા સ્વજનોના આકસ્મિક અવસાનના સમાચાર અને તેની અસહ્ય વેદના દિલ પર કારમો ઘા કરી લાગણીઓને હચમચાવી માનસિક સમતુલા અસ્તવ્યસ્ત કરી નાખે છે. આઈસીયુમાં દાખલ કરેલ બીમાર પિતાની ખબર કાઢવા, એર એમિરેટ્સના એ લકઝરીયસ, ડબલ ડેકરના વિશાળ અને વૈભવી પ્લેનમાં બેઠો, ત્યારે ખબર નહોતી કે તેમના અંતિમ દર્શન કરવા જઈ રહ્યો છું. જન્મદાતા પિતાના આશીર્વાદથી પામેલ આ વિદેશ સુખ, મૃત પિતાની કાંધને ખભો દેતા મારી નજરો સમક્ષ વિલીન થઇ જતું નિહાળ્યું છે મેં. પરદેશ જવાનું મારું સપનું સાકાર તો થયું પણ એમાં સત્ય અને હકીકત જે છે તે આ છે. સત્યને મેં સ્વીકારું લીધું છે જયારે હકીકતને સ્વીકારવી હજુ પણ અઘરી લાગે છે. મારાં અસ્તિત્વમાંથી કોઇ કિમતી વસ્તુ ઝૂંટવાઇ ગઇ હોય એવું લાગે છે તોય ફરીને ફરી રોજ એ જ આશા સાથે સવારે ઊઠું છું કે કદાચ જીવવા માટે પાછો કોઇ ભ્રમ મળી જાય. કેનેડાના મેં જે શમણા સેવેલા એ હજુ પણ મૃગજળની માફક મને દુર ભાસે છે. કેનેડાની આ મારી કથની છે અને એ એક નક્કર વાસ્તવિકતા છે એટલે એનો નગ્ન ચિતાર કરવામાં મેં રતીભાર કોઈ અતિશયોક્તિ નથી કરી. 

મારા બાપુએ મને એક પત્રમાં લખેલ,

" બેટા, હું કર્મના સિદ્ધાંતમાં માનું છું. જીવનમાં સુખ, દુખ, સફળતા, નિષ્ફળતા અને હારજીત એ કર્મના ફળ છે. કારણ કોઈ પણ કરેલું કર્મ જયારે પાકી જાય છે ત્યારે એનું ફળ આપ્યા વગર શાંત થતું નથી. એટલે કોઈ પણ કૃત્ય થકી આપણે ઉજમાળા ઠરીએ એજ જિંદગીની સાચી સફળતા છે. માટેજ કહેવાયું છે કે કેટલું જીવ્યા એના કરતા કેવું જીવ્યા એ મહત્વનું છે. ચેન્જ અર્થાત બદલાવ કે પરિવર્તન એ સંસાર-સૃષ્ટિનો નિયમ છે. સમયની સાથે સાથે પરિસ્થિતિ હમેશા બદલાતી રહે છે. આઝાદી પહેલા હું જન્મેલો અને વર્ણવ્યવસ્થા, જ્ઞાતિવાદ તથા સામાજિક અન્યાયોના ઓળા હેઠળ ઉછરેલો. પણ કહેવાતા સવર્ણ કે ભદ્રસમાજે મને સ્વીકાર્યો કારણ મારી સાહિત્યિક સિદ્ધિઓ અને સામાજિક ઉપલબ્ધિઓ. માણસની ચામડીનો રંગ ભલે અલગ અલગ હોય પણ તેના લોહીનો રંગ વિશ્વના ગમે તે ખૂણે જાવ એકજ જોવા મળશે. અને એજ લોહી તમારા સંસ્કારો, તમારી અસ્સલ ઓળખ અને ખુમારી છે જે તમારી નીતિ ને કર્મો થી ઓળખાય છે.....નહિ કે રંગ અને રેસથી, રેલીજીયન કે નાતજાતથી "

આજે વ્હાઈટ સ્કીનના વર્ચસ્વવાળા કેનેડિયન હેલ્થ સેક્ટરમાં મારી દીકરીને ગોરા ડોક્ટર અને નર્સ સાથે ખભેખભા મિલાવી કામ કરતી જોઉં છે ત્યારે સેકંડ જનરેશનમાં તેનું પ્રભુત્વ ગુમાવતી અસ્ત થતી જતી રંગભેદનીતિ અને રેસિઝમ ઉપર આ પેઢીનો વિજય હવે હર્સોલ્લાસ સાથે ઉડીને આંખે વળગે છે. વીકેન્ડમાં મારા ઘરે સ્લીપ ઓવર કરતા, ખાવા માટે દેશી ફૂડની સામે ચાલી માંગણી કરતા તથા મારા ઘરને તેમનું સેકંડ હોમ કહેતા મારા પુત્રના વ્હાઈટ કેનેડિયન મિત્રોને હું " માય સન " થી સંબોધું છું ત્યારે આ યંગ, શ્વેત ટીનેજર્સ હરખના માર્યા ભાવભીનું હગ આપી મને "યો ડેડ" થી નવાજે છે. હૈયું ત્યારે ચારસો ચાલીસ વોલ્ટ કરતાંય બમણા આવેગના હેતથી ઉભરાય આવે છે. જોબ પર મારી સાથે કામ કરતો મારો પરમ કેનેડીયન મિત્ર ગેરીનું કુળ મૂળે ઇંગ્લેન્ડ છે પણ તે ગાંધીજીનો ચાહક અને પ્રશંસક છે અને ડીસ્ક્રીમીનેશનનો તો પ્રખર વિરોધી છે. "ફ્રીડમ એટ મીડનાઈટ" બુકનો ઉલ્લેખ કરતા વાતે વાતે અફસોસ અને અપોલોજી વ્યક્ત કરે છે અને રીટાયર થયા બાદ ઇન્ડિયાની મુલાકાત લેવાની અદમ્ય ઈચ્છા ધરાવે છે ત્યારે તે મારું કોઈ સ્વજન હોય એવો એહસાસ થઇ આવે છે. ઝેનોફોબિયા નીતિની સખત ટીકા અને ખંડન કરતા કેનેડાના વડાપ્રધાન નેટીવ ઇન્ડિયન લોકોને થયેલ સામાજિક અન્યાયો બદલ જાહેરમાં માફી માંગે છે ત્યારે સમયની સાથે સાથે બદલાતા જતા કેનેડાના સામાજિક વાતાવરણમાં પ્રસરતી પરિવર્તનની હવામાં મારી વ્યથા હવે ધીમે ધીમે વિસરાતી જાય છે. કેનેડાના મારા સંઘર્ષના મીઠા ફળ આજે હું જોઈ રહ્યો છું ત્યારે લાગે છે કે મારું વેઠયું વ્યર્થ નથી ગયું. મારા બાપુ મને કહેતા કે બેટા આપણાં અંજળપાણી જ્યાં લખાયા હોય તે ભૂમિ આપણું કર્મસ્થળ બને છે, પણ કર્મના સિદ્ધાંતને અનુસરી અને ભૌતિક સુખની મર્યાદામાં રહી જીવનનો આનંદ લેવો એજ કર્મસિદ્ધિની સાચી પ્રાપ્તિ છે.

મલ્ટીકલ્ચરાલીઝ્મની સંવિધાનિક માન્યતા ધરાવતો કેનેડા દેશ વિશ્વસ્તરે બિનસાંપ્રદાયિકતાનું એક બેનમુન દ્રષ્ટાંત છે. અદ્વિતીય આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રમાણ અને ખ્યાતી તથા વિશિષ્ટ ગુણવત્તા ધરાવતું કેનેડાનું લીવીંગ સ્ટાન્ડર્ડ વિશ્વના ટોપ ટેન - પ્રથમ દશમાં સ્થાન ધરાવે છે. તેના મોરલ સ્ટાન્ડર્ડસ, નૈતિક ધોરણો પણ એટલાજ ઊંચા અને આદર્શ છે જે મને ગમે છે કારણ તેમાં પારદર્શકતા, પ્રમાણિકતા તથા માનવતાના મૂલ્યોનું મહત્વ વધારે છે. કહે છે કે સુખની વ્યાખ્યા વ્યક્તિએ જાતે નક્કી કરવાની છે. સુખની મારી વ્યાખ્યા મહદઅંશે સમાવી લેતા કેનેડા દેશમાં રહેવાનું સદભાગ્ય મને મળ્યું તેને હું મારું અહોભાગ્ય માનું છું. અહીની ઉત્કૃષ્ઠ જીવનવ્યવસ્થા સાથે અમારી મનોવ્યવસ્થા હરખભાવે એકરૂપ થઇ ગૂંથાઈ ગઈ છે અને અહીની જીવનશૈલી સાથે અમારી વિચારસરણી સહજભાવે એકમત થઇ વણાઈ ગઈ છે. અહીની જીવનસંસ્કૃતિમાં અમારા મુળિયા હવે ઉત્ક્રાંતિરૂપે ઊંડા ઉતરી ચુક્યા છે અને એક સુદ્રઢ અને સુસંસ્કૃત ભાવી પેઢીના મજબુત પાયા અહી નંખાઈ ચુક્યા છે જેની બુલંદ ઈમારત હવે ધીમે ધીમે આકાર લઇ રહી છે. પણ પરદેશગમન, પરિવર્તન અને પ્રગતિના આ જીવનચક્રમાં માતૃભુમી અને વતનપ્રેમીઓ સાથે સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક રૂપે માતૃભાષાથી જોડાઈ રહેવાની ખેવના મરી પરવારી નથી. એટલે મારા બાપુ, સાહિત્યકાર સ્વ. જોસેફ મેકવાનના ચિંધ્યા માર્ગે ચાલી તેમના અધૂરા કાર્યો, સંસ્કારસમૃધ્ધ સાહિત્યસર્જન અને સમભાવસજ્જ સમાજનવનિર્માણ ધ્વારા પુરા કરવાની અંતિમ ઈચ્છા સહ અહી વિરમું છું.

મધુરમ મેકવાન.

બ્રામ્પટન, કેનેડા.

૨૮ મી માર્ચ, ૨૦૧૭

સ્વ.બાપુની સાતમી પુણ્યતિથિએ શ્રદ્ધાંજલિ સહ.