વાંચનનો શોખ .........ભાષાની વ્યથા !

" ભૈલા....બંધ કર રમવાનું હવે ....બહુ થયું....વાંચવા બેસ.... " બાળપણમાં મારા ઘરની ગલીના નાકે લંગોટિયા મિત્રો સાથે રમતો હોય ત્યારે મારા બાપુના આ આદેશાત્મક શબ્દો મારે કાને પડતા ને હું ફટાફટ ઘરે આવી વાંચવા બેસી જતો. આ વાંચવાનું એટલે ઘરે સ્કુલનું હોમવર્ક, અભ્યાસ કે લેશન કરવા બેસવાનું. પરશાળમાં બેસી હું લેશન કરવા મંડી પડતો. પરશાળ એ અમારા ઘરનો અભ્યાસ ખંડ અને મારા બાપુનું કાર્યાલય. ખૂણામાં એક ખુરશી, ટેબલ તથા લાકડાનો એક ઘોડો જેની પર તેમના અસંખ્ય પુસ્તકો, ફાઈલ્સ, વર્તમાન પત્રો તથા ઢગલો મેંગેઝીન. હાથમાં કોઈ પુસ્તક લઇ ખુરશી પર બેઠેલા મારા બાપુ કોઈ ઊંડા વાંચન વિચારોમાં ધ્યાનમગ્ન. લેશન કરતા કરતા હું વાંચનમાં વ્યસ્ત મારા બાપુની એ લાક્ષણિક અદા અચરજ ભાવે નિહાળ્યા કરતો.

એ વખતે અમારા ઘરે નવનીત-સમર્પણથી માંડી રીડર ડાયજેસ્ટ જેવા વિવિધ સાહિત્યિક મેગેઝીન આવતા. મારા બાપુ તેમજ મારા ભાઈબહેન બધાજ રસપૂર્વક વાંચતા. લેશન કર્યા બાદ કુતુહલ ભાવે કોઈ મેગેઝીન લઇ હું પણ વાંચવા બેસી જતો. સમય જતા આ વાંચનવુત્તિ રસનો વિષય બની શોખમાં પરિણમેલી અને ધીમે ધીમે તે દૈનિક જીવનનો એક અભિન્ન ભાગ બની ગયેલી. મનગમતું મેગેઝીન કે પુસ્તક વાંચવા અમે ભાઈ-બહેનો પડાપડી કરતા અને ઘણીવાર તો મેગેઝીન માટે ઝૂંટાઝૂંટ પણ થઇ જતી ને છેવટે મારા બાપુ દરમ્યાનગીરી કરતા ત્યારેજ હું ટાઢો પડતો. મને યાદ છે આઠમાં નવમાં ધોરણમાં ભણતો ત્યારે "સરસ્વતીચંદ્ર" મેં આખેઆખી વાંચી નાખેલી. વાંચનનો શોખ મને મારા બાપુ પાસેથી વારસામાં મળેલ.

વાંચનનો મારા બાપુને અનહદ શોખ. હું કોલેજમાં આવ્યો ત્યારે મારા બાપુએ વાંચનવૃતિ સાથે સાથે તેમનો લેખનનો શોખ પુનર્જીવિત કરેલો અને તેમની કલમે તે સમયે સારો એવો પ્રભાવ જમાવેલો. લોકપ્રિય અખબારો અને વિવિધ સામયિકોમાં તેમની વાર્તાઓ તથા ધારદાર લેખ છપાતા. તેજ અરસામાં "વ્હાલના વલખા", "વ્યથાના વીતક" અને "આંગળિયાત" ના ઉદ્દભવ અને અસ્તિત્વનો ઈતિહાસ સર્જાઈ રહ્યો હતો. તેની હસ્તલિખિત કાચી કોપીઓની હું આતુરતાપૂર્વક રાહ જોતો અને મળતાની સાથે એક બેઠકે વાંચી નાખી તેના પ્રથમ વાંચનનો શ્રેય મળ્યાનો ગર્વ કરતો. આમ મારો વાંચવાનો શોખ જો વધુ કેળવાયો અને પરિપકવ થયો હોય તો તે કેવળ અને ફક્ત મારા બાપુના પ્રભાવે અને પ્રતાપે.

વિદેશગમન બાદ નવી ભૂમિ પર કારકિર્દી ઘડતરની વ્યસ્ત જીવનચર્યાને લીધે મારો વાંચવાનો શોખ જોઈએ એવો ન જળવાયો પણ તોય યથાવત રહ્યો. સંઘર્ષના સમયમાં પણ સમય ફાળવીને હું વિદેશ પ્રાપ્ય વિવિધ ગુજરાતી મેગેઝિન અને અખબાર પત્રોનું વાંચન કરતો. વાંચનની તરસ મીટાવવા ઘરે મારા બાપુની નવલકથાઓ અને વાર્તાસંગ્રહો તેમજ અન્ય પુસ્તકો મેં ધીમે ધીમે વસાવેલા. સાથે સાથે ઈ-ફોરમેટમાં મળતા ચિત્રલેખા જેવા મેગેઝીન તથા વિવિધ સામયિકનો હું નિયમિત વાંચક જે મારા વિકેન્ડ વાંચનના પુરક બની મને વાંચનનો એક અનેરો સંતોષ બક્ષતા.

એવાજ કોઈ સામયિકમાં થોડા વખત પહેલા એક સમાચાર વાંચવામાં આવેલા કે ‘રીડર્સ ડાયજેસ્ટ’ મેગેઝિન કંપની હવે વેચાઈ રહી છે. ‘રીડર્સ ડાયજેસ્ટ’ નું નામ સાંભળતાજ હું ચોંકી ઉઠ્યો. વિસ્તૃત સમાચાર વાંચી આશ્ચર્ય થયું. પ્રશ્નોની વણઝાર મનને ઘેરી વળી. નિરાશ મને ભૂતકાળના વિચારોમાં ઊંડો ઉતરી ગયો. ‘રીડર્સ ડાયજેસ્ટ’ ....શું અદભૂત મેગેઝીન .....એનો પણ એક જમાનો હતો .... દબદબો હતો ! અને આજે આ મેગેઝિન કંપની હવે વેચાઈ રહી છે !?! રીડર્સ ડાયજેસ્ટ ભારતમાં સાક્ષરો, શિક્ષિતોના ઘરની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરતુ તથા ‘સ્ટેટસ’ સિમ્બોલ ગણાતું મેગેઝીન. વાંચન રસિયા પોતાની પ્રબુદ્ધતાનો પ્રભાવ પાડવા માટે આ મેગેઝીન ઘરે આવનારા જોઈ શકે તેમ રાખતા. વાલીઓ તેમના સંતાનનો ઉછેરમાં રીડર્સ ડાયજેસ્ટ ની ભૂમિકા સમઝતા અને તેની રસપ્રદ કે પ્રેરણાદાયી માહિતી સંતાનો સમક્ષ પીરસતા. રીડર્સ ડાયજેસ્ટ ની સાથે સાથે પ્રત્યેક સુસંસ્કૃત ઘેર કુમાર, અખંડ આનંદ, નવનીત સમર્પણ, જનકલ્યાણ ઘરમાં પરિવારજનની જેમ નિશ્ચિત સ્થાન અને મહત્ત્વ ધરાવતા. ભારતમાં ગામો કે શહેરોના દવાખાનામાં પણ આવા મેગેઝીન નિશ્ચિત વાંચવા મળતા.ઘણા વાંચક રસિયા કે જેમને તાજો અંક ના પરવડે તેઓ જૂના અંકો ખરીદતા અને અમુક ચાહકો તો આવા જૂના અંકો બાઇન્ડીંગ કરાવી ઘરે સાચવી રાખતા જે કદાચ આજે પણ તેમના ઘરે જોવા મળે તો નવાઈ નહિ.

પણ આજે પરિસ્થિતિ બદલાઈ રહી છે. ઇન્ટરનેટ અને ઓનલાઈનના આ જમાનામાં વાંચનના સમીકરણો બદલાઈ ગયા છે. મોટાભાગનાને વાંચવામાં રૂચિ જ નથી તેમાય નવી પેઢીને તો પ્રિન્ટ ફોરમેટમાં આંખો જ સેટ નથી થતી. યુવા જગતની કૂતુહલતા જ જ્ઞાન કરતા મનોરંજન, સેલિબ્રિટી, ગોસિપ, ઓનલાઈન ચેટીંગ તેમજ મોબાઈલની પરિમિતિમાં વધારે ધૂમે છે. તેમની પર અભ્યાસ અને કારકિર્દી ઘડતરનો બોજો તો છે જ પણ નવરાશનો જે સમય મળે છે તેનો ઉપયોગ તનાવ મુક્તિમાં વધુ થાય છે. સેલફોનની સંગત અને રંગતમાજ તેમની જીવનદૃષ્ટિ સીમિત થઇ ગઈ હોય તથા આંગળીના નખ જેવડી ચીપમાં જ તેમનું સમસ્ત બ્રહ્માંડ સમાઈ ગયું હોય ત્યારે વાંચનના વિશ્વમાં સમાયેલ ગણ્યા ગાંઠ્યા તારાઓનો ભાવ કોણ પૂછે ?

કેનેડા સ્થાયી થયા બાદ ઘરમાં ગુજરાતી વાંચન-વાર્તાલાપ માટે મારા પ્રમાણિક પ્રયાસો છંતા ગુજરાતી શિક્ષણના અભાવે મારા બંને સંતાનો ગુજરાતી વાંચી નથી શકતા પણ ગુજરાતી વાર્તાલાપ કરવાની પુરતી કોશિસ કરે છે. મારા બાપુ કેનેડા અમારી સાથે રહેતા ત્યારે અવારનવાર અઘરા ગુજરાતી શબ્દપ્રયોગો ધ્વારા મારા સંતાનો તેમજ મારી સાથે રહેતી મારી ભાણી -ભત્રીજીને મૂંઝવતા, રમુજ કરતા. એકવાર હાર નહિ માનવાની જીદે ચડેલી મારી દીકરીએ સામે પ્રશ્ન કર્યો, "બાપુ, તો તમને હિન્દીમાં સૌથી લાંબો અર્થ થાય તેવો સૌથી ટૂંકો શબ્દ કયો ખબર છે ? " તેમણે અજાણ્યા થવાની સહજ કોષીસ કરેલ ને મારી દીકરી ત્વરિત બોલી ઉઠેલ " કિંકર્તવ્યમૂઢ " ! પૌત્રીના શબ્દજ્ઞાનથી વિસ્મય પામેલ મારા બાપુ અનહદ ખુશ થઇ ગયેલા ને મને કહેલું બેટા સમય ફાળવીને પણ આને ગુજરાતી વાંચતા શીખાડજે. ભવિષ્યમાં મારું નામ રોશન કરશે. ગુજરાતીભાષામાં રસ જળવાય રહે એટલે સમયાંતરે હું મારા સંતાનો સાથે મારા સ્વ. બાપુના પુસ્તકો તથા અન્ય ગુજરાતી વાંચનના મારા અનુભવો શેર કરતો.

"અર્ધી રાતે આઝાદી" મારું પ્રિય પુસ્તક જે મારા બાપુએ તેમની અંગત લાઈબ્રેરીમાંથી મને ભેટ આપેલ. માતૃભુમીના ઇતિહાસની બાળકોને જાણકારી મળે એ આશયે આ પુસ્તકની મૂળ અગ્રેજી "ફ્રીડમ એટ મીડનાઈટ" ની એક કોપી ઘરે વસાવેલ. એક વીકેન્ડમાં ઘરે એમજ આ પુસ્તક બાબતે સવાંદ થયેલ ને એમના જનરલ નોલેજની કસોટી કરવા મેં પણ એમજ પૂછેલું કે " આઈ હોપ યુ નો એબાઉટ ગાંધી " સેકન્ડરી સ્કુલમાં ભણતા પુત્રે થોડી વિમાંષણ બાદ જવાબ આપ્યો ........યુ મીન ગેન્ધી યા આઈ નો હી વોઝ એ ગુડ ગાય ....! એકજ વાક્યના તેના સચોટ પણ અસ્પષ્ટ અને દ્વીઅર્થી પ્રત્યુત્તરથી હું પણ વિમાંષણમાં પડી ગયો. વધુ પ્રશ્નોત્તરી ટાળી વાતને વાળી લઇ તેને અંગ્રેજીમાં સંક્ષિપ્તમાં સમજાવવાની મેં પુરતી પણ નાકામયાબ કોશિશ કરેલ. બીજા દિવસે એણે વળતો પ્રશ્ન કરેલો..... ડેડ..... હું વોઝ ગેન્ધી (ગાંધી) ?....આઈ મીન વોઝ હી રીઅલી એ ગુડ ગાય !?! ફેસબુક પર ગાંધીબાપુ વિષે અંગ્રેજીમાં કોઈ કોન્ટ્રોવર્શલ કોમેન્ટ વાંચી તે વિમાંષણમાં હતો ! મને તેમાં તેનો કોઈ વાંક નથી દેખાતો કારણ એના વાંચનનું વિશ્વ છે ફક્ત ફેસબુક અને ટ્વીટર !

દૂત શતાબ્દી નિમિત્તે ટોરંટો ખાતે કેનેડામાં વસતી ગુજરાતી કેથોલિક કોમ્યુનીટી ધ્વારા દૂત માટે એક ભવ્ય કાર્યક્રમ યોજાયેલ. કાર્યક્રમમાં વડીલ માબાપ સાથે કેનેડામાં ઉછરેલ અને એજયુકેટ થઈ રહેલ સંતાનોનો સારો એવો કિશોરવર્ગ. દૂત મેગેઝીન વિષે સક્ષિપ્તમાં માહિતી આપતી વખતે આ ઉભરતી પેઢીને રસ પડે એટલે મેં અંગ્રેજીમાં સંબોધન કરેલું કે "દૂત ઈઝ અવર બેકહોમ પ્રાઉડફૂલ રેલીજીયસ મેગેઝીન. ઈટ હેઝ સકસેસફૂલી કમ્પલીટેડ હન્ડ્રેડ ઈયર્સ. વન ઓફ ધ બેસ્ટ થિંગ ધીઝ મેગેઝીન હેઝ ડન ઈઝ, ઈટ હેઝ ઓલવેય્ઝ ઇન્સ્પાયર્ડ ચિલ્ડ્રન્ લાઇક યુ ટુ રીડ એન્ડ રાઇટ . ઇટ હેઝ એ સ્પેસીઅલ સેક્શન મેન્ટ ફોર જસ્ટ ચિલ્ડ્રન્ લાઇક યુ ટુ ડેવલપ યોર રીડીંગ એન્ડ રાઈટીંગ સ્કીલ્સ." કાર્યક્રમ બાદ ખાણીપીણી વખતે વાતો કરતા આ બાળકોની એક કોમેન્ટ સાંભળવા મળેલ ...."યા મી નો મા મોમ એન ડેડ ટોકીન એબાઉટ ધીઝ મેગ....બટ બ્રો યુ નો.... ઇટ્ઝ ઇન ગુજારાટી.... હાર્ડ ટુ ફોલો બડી ! " 

કેનેડા ખાતે મારા બાપુએ મને અસંખ્ય પત્રો ગુજરાતીમાં દિલથી મન મુકીને લખ્યા છે. એક પત્રમાં પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિની વિપરીત અસરોનું વર્ણન કરતા લખેલ કે, " બેટા ઘરે ગુજરાતી વાંચન જાળવજે તથા બાળકો સાથે હમેંશા ગુજરાતીમાં સંબોધન કરજે. બાળકોને તારા દિલની વાત કહેવી હોય તો જે ભાવ અને પ્રેમ તું ગુજરાતીમાં વ્યક્ત કરી શકીશ એ અન્ય કોઈ ભાષાથી નહિ થઇ શકે. અંગ્રેજી પર તારું ભલે ગમે એટલું પ્રબળ પ્રભુત્વ હોય પણ એ તારી માતૃભાષા નથી. અન્ય ભાષાઓ પ્રત્યે મને કોઈ ધ્વેશભાવ નથી પણ મારી દ્રષ્ટીએ બાળકોમાં યોગ્ય સંસ્કારોના સિંચન માટે માતૃભાષા જ શ્રેષ્ઠ માધ્યમ છે."

માતૃભાષા પ્રત્યે મારો વિશેષાગ્રહ તથા મારા સ્વ.બાપુના સંસ્કારો ને લઈને વિદેશમાં સ્થાયી બાદ પણ ઘરમાં ગુજરાતી વાંચવા બોલવાની ટેવ. ઘરે મારા બાપુના તેમજ અન્ય વિષય લક્ષી વિવિધ ગુજરાતી પુસ્તકો, મેગેઝીન તથા અખબારોનું નિયમિત વાંચન તોય, સંતાનોને આ અંગે કૈંક કહેવું હોય તો મારે ગુજરાતીનું ઈંગ્લીશ ટ્રાન્સ્લેશન કરવું પડે છે જેને લઇ હું કાયમ મારા સંતાનોની મઝાક નો ભોગ બનતો હોઉં છું. ગુજરાતી વાર્તાલાપ તો ઠીક પણ ગુજરાતી વાંચન.....નો વે.....ચીલ ડેડ....! અગ્રેજી ભાષા પ્રત્યે મને પણ કોઈ પૂર્વગ્રહ નથી, પણ પ્રશ્ન છે એના પણ વિસ્તૃત વાંચન માટે આજની ઈન્ટરનેટઘેલી મોટાભાગની આ યુવાપેઢી પાસે પુરતો સમય પણ નથી અને રસ પણ નથી. 

આજે વાંચનના સુર વિસરાઈ રહ્યા છે અને તેની સીધે સીધી અસર આજની આ યુવા પેઢી અને એક જમાનાના પ્રખ્યાત એવા આ મેગેઝીનો પર થઇ રહી છે. જમાનાની માંગ અને બદલાતી જતી પેઢીને નજરમાં રાખીને આવા મેગેઝિનની સામગ્રી જોડે પ્રકાશકોએ સમાધાન કર્યું તેમજ સંશોધન કરી તેમાં જરૂરી ફેરફારો કર્યા. પણ ઇન્ટરનેટ અને ઓનલાઈન દુનિયાના પ્રભાવ હેઠળ આ મેગેઝીન હવે તેનું મહત્વ અને અસ્તિત્વ ગુમાવી રહ્યા છે. રીડર્સ ડાયજેસ્ટ ની જો આ હાલત હોય તો અન્ય મેગેઝીનનું ભાવી મને એથીય ભેંકાર ભાસી રહ્યું છે. આતો શરૂઆત છે આવા મેગેઝિનની આથમતી અસ્મિતાની તથા હાલના યુવાવર્ગની વાંચન પ્રત્યે ઉદાસીનતા અને ઉપેક્ષાની. ધીમે ધીમે અખબારો પણ વેન્ટીલેટર પર આવતા જશે. તદુરસ્ત અસ્તિત્વની દ્રષ્ટીએ મારા પછી માંડ એકાદબે પેઢી સુધીનું ઓક્સિજન હોય તેમ મને લાગી રહ્યું છે. તેમાય વિદેશમાં ગુજરાતી શિક્ષણના અભાવે માતૃભાષાનો વપરાશ, ગુજરાતી વાંચન તો ઠીક વાર્તાલાપ પણ હવે અગ્રેજી ભાષાના પ્રભાવ હેઠળ ગૂંગળાઈ રહ્યો છે. ઈતરવાંચન માટે પુરતો સમય ન ફાળવી શકતી આજની આ યુવાપેઢી સોસીઅલ નેટવર્કિંગ મીડીયાના પ્રભાવ હેઠળ પેરેસાઈટ થઇ ગઈ છે.

માર્ચ મહિનો.... વિશ્વ સાહિત્ય દિન, સાક્ષરતા દિન, આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિન  તથા શિક્ષક અને સાહિત્યકાર મારા બાપુ સ્વ. જોસેફ મેકવાનની પાંચમી પુણ્યતિથિ. હણહણતા અશ્વો જેવી તેજતર્રાર ગદ્યના ગુરુ, અનુભવજનિત સાહિત્યસર્જનના શિરોમણી, નિષ્ઠાવાન કેળવણીકાર અને નિર્ભય વક્તા તથા સ્ત્રીસંવેદનાના નારીવાદી સાહિત્યસર્જક તેમજ વર્ણવાદી સાહિત્યના છોતરાં ઉખેડી નાખતા દાદા સ્વ.જોસેફ મેકવાને કરોડ રજ્જુના મણકા તૂટી જાય તેવી જીવતરની વેઠ અને આંખોમાંથી રક્ત ટપકે તેવા અન્યાય બોધ લેખન ધ્વારા ગુજરાતી સાહિત્યની એક ધરોહર સર્જી દેશ-દેશાવરમાં આપણને તથા આપણી સંસ્કૃતિને વિશ્વસ્તરે એક વિશેષ સ્થાન અને ગરિમા પ્રાપ્ત કરાવ્યા. ટોરંટોની ઘણી બધી લાઈબ્રેરીમાં તેમના પુસ્તકો ગુજરાતી વાંચન માટે ઉપલબ્ધ છે. પણ, ઇન્ટરનેટના ઓનલાઈન પ્રભાવ હેઠળ વાંચનથી વિમુખ થતો જતો આજનો યુવાવર્ગ, વિદેશમાં વસતા આપણા યુવાવર્ગની ગુજરાતી ભાષા સાક્ષરતા તથા ગુજરાતી વાંચન પ્રત્યે તેમની ઉદાસીનતા આજે એક પડકાર તથા આવનાર પેઢી માટે એક શૈક્ષણિક સંશોધનનો વિષય છે.

વાંચનનો અભૂતપૂર્વ વારસો આપીને મારા બાપુએ મને અભિભૂત કરી દીધો પણ તેમને ઇચ્છિત શ્રદ્ધાંજલિ અર્પવા મારા તમામ પ્રયાસો અપૂર્ણાર્થક નીવડ્યા છે. આજે તેમની અનુપસ્થિતિ મને અનહદ સાલી રહી છે. તેમના પુસ્તકો સાથે સાથે અન્ય ગુજરાતી પુસ્તકો, વિદેશ પ્રાપ્ય ગુજરાતી મેગેઝિન, સામયિકો તથા અખબારોના પ્રિન્ટ ફોરમેટ મારા ઘરના ફેમીલી રૂમ-પરશાળ માં પડ્યા છે. પણ વાંચવા માટે નથી કોઈ પડાપડી કે નથી કોઈ ઝૂંટાઝૂંટ..... કારણ વાંચનારો વર્ગ બહુ જુજ  છે  અને  તે  પણ  ફક્ત  બે  જ  જણ .... હું  ને  ધર્મપત્ની ...!

વિદેશમાં પેઢી દર પેઢી માતૃભાષાનો ચિંતાજનક ઘટતો જતો વપરાશ તથા ભાષાકીય અજ્ઞાનતાને લઇ ગુજરાતી વાંચન પ્રત્યે સંતાનોની સ્વાભાવિક અરુચિ, વાંચનના મારા શોખની સાથે સાથે વાંચનની  એક  ભાષાસાંકર્ય  વ્યથા  છે  !

મધુરમ મેકવાન 

જોમે ચેરીટી ફાઉનડેશન 

ટોરંટો,કેનેડા.

નિવૃત્તિ ....... એક વાત, એક વ્યથા !

" વેલકમ એબોર્ડ મિસ્ટર ન્યુ હાયર....! " લંચ ટાઇમમાં હું મારી કંપનીના કેફેટેરિયામાં બેઠો હતો.. એક કેનેડીયન ગોરાએ અચાનક ત્યાં આવી મારું અભિવાદન કર્યું. હું બગવાય ગયો. શું જવાબ આપવો એની મને કોઈ સૂઝ ન પડી. વ્હાઈટ મેજોરીટી ધરાવતી કેનેડીયન બેઇઝ એક મલ્ટીનેશનલ કંપનીમાં હું નવો નવો જોબ પર લાગેલો. નવું વાતાવરણ, નવા લોકો તથા જોબની નવી જવાબદારીઓ વચ્યે હું જોબ ઇનસિક્યોરીટી તથા એક પ્રકારની અજીબ એવી સોસીઅલ આઈસોલેશનની અનુભૂતિ મહેસુસ કરી રહ્યો હતો. એવી પરિસ્થિતિઓમાં આ અભિવાદન ! હકારમાં ફક્ત માથું હલાવી મેં તેને એક સ્માઈલ આપ્યું.

લગભગ દોઢ દાયકા પહેલાની આ વાત છે અને વ્યથા પણ છે. આજથી લગભગ પંદરેક વર્ષ પહેલા સાવ અજાણ્યા એવા આ કેનેડા દેશમાં આવ્યો ત્યારે જે વ્યક્તિઓએ મને સાથસહકાર, પ્રેમ અને હુંફ બક્ષી અહી સેટલ થવામાં મદદરૂપ થયેલા તેમાંના એક એ મારા સખાબંધુ ઉપેન્દ્ર પટેલ, કે જેમણે, ઉપર આભ અને નીચે કેનેડાની ધરતી એવા મુલકમાં મને તેમના ઘરે આશરો આપ્યો, બીજા જેમણે મને અઢળક પારિવારિક પ્રેમ બક્ષ્યો એવા વડીલબંધુ પોલભાઈ, અને ત્રીજો, એ આ અભિવાદન કરનાર સહકર્મી, જેણે મને મારી જોબ પર એક સાચા મિત્ર તરીકે સપોર્ટ કર્યો તે, મારો પરમ કેનેડીયન મિત્ર....મિસ્ટર ડગ્લાસ લેન્ગલી....શોર્ટ નેઇમ ....મિસ્ટર ડગ. 

ગોરાઓનું વર્ચસ્વ ધરાવતી આ મલ્ટીનેશનલ ફૂડ ઇન્ડસ્ટ્રિમાં મને જયારે નવી નવી જોબ મળી ત્યારે મારી સાથે સૌ પ્રથમ જો કોઈ વ્હાઈટ ભાઈએ હાથ મિલાવ્યો હોય તો તે આ ડગ ! નવી જોબ પર મને શરૂઆતમાં ડીસ્કરીમીનેશનના ઘણા અનુભવો થયેલ. એ પરિસ્થિતિઓમાં આ શ્વેતભાઈએ મારો હાથ પકડેલો અને મારી વારે ધાયેલો. કેફેટેરિયામાં મોટે ભાગે હું એકલો જ ટેબલ પર હોઉ ત્યાં એ બેધડક મારી સાથે આવી બેસતો, જમતો અને વાતો કરતો. તેની વાતોમાં હું એક પ્રકારની સોસીઅલ ફ્રીકવન્સી અનુભવતો. તેને જયારે ખબર પડી કે હું આ જોબ પર આવવા માટે બે બસ અને એક ટ્રેન લઇ અપડાઉન કરું છું તો તેની કારમાં મને ઘણીવાર છેક મારા એપાર્ટમેન્ટ સુધી ડ્રોપ કરી જતો તેમાય વીન્ટરમાં તો ખાસ. મારા રહેઠાણથી તે રહેતો બિલકુલ વિરુધ્ધ દિશામાં એટલે હું તેને ના પાડતો કે ડગ તને ઊંધું પડે પણ તોય ન માનતો કહે, મેક, બડી, ઇટ્ઝ વિન્ટર ટાઇમ, ડોન્ટ વરી, ઇટ્ઝ એ મેટર ઓફ જસ્ટ અન આવર મોર.

મિત્રતાની આવી અનોખી મિશાલ ધરાવતો આ ડગ હાલમાંજ નિવૃત્ત થયો. નિવૃત્તિવેળાએ તેણે મને ભારપૂર્વક કહેલું, મેક, ડોન્ટ ફરગેટ મી, કીપ પેઈંગ યોર વિઝીટસ એટ માય હોમ, યુ નેવર નો, વન ડે યુ વીલ હીયર ડગ ઈઝ નો મોર, એન્ડ ધેન ડોન્ટ રીપેન્ટ ધેટ યુ કુંડન્ટ સી મી ......! 

સ્વભાવે મનમોજી પણ ખુબ મહેનતુ, એકદમ સીધો, સાદો અને સરળ. કોઈ આડંબર કે અહમ નહિ અને વહાઈટ હોવાનો તો સહેજેય સુપીરિઆરીટી કોમ્પ્લેક્ષ નહિ એવા ડગની, જિંદગીને એક સ્પીરીટ એક શાનથી જીવવાની અદા મને ખુબ સ્પર્શી ગયેલી. નિવૃત્તિના થોડા સમય પહેલા તેણે મને એક બ્રેકીંગ ન્યુઝ જેમ શોકીંગ અને આશ્ચર્યચકિત થઇ જવાઈ એવી વાત કરેલી. નિવૃત્તિના છેલ્લા મહીને એક દિવસ તેણે મને કેફેટેરિયામાં બોલાવ્યો, મેક, કમ હીયર બડી સીટ વીથ મી આઈ વોન્ટ ટુ શો યુ સમથિંગ અને તેના સેલફોન પર મને તેણે થોડા ફોટા બતાવ્યા. ફોટા કોઈ એક સીમેટ્રીના હતા. કોઈ એક ગ્રેવ ના હતા, ગ્રેવના સ્ટોન પર કોઈનું નામ હતું. એન્લાર્જ કરીને વાંચ્યું તો આઈ કુડન્ટ બીલીવ વોટ આઈ એમ રીડીંગ, ગ્રેવ સ્ટોન પર લખ્યું હતું.........Mr. Douglas Langely.... RIP ...Born date......વગેરે વગેરે ! હું સ્તબ્ધ થઇ ગયો ! ડગે મને કહ્યું .......મેક....ધેટઝ ફોર માય ડેથ પ્રીપ્રેશન એન્ડ સેલેબ્રેશન.....આઈ હેવ બુક્ડ માયસેલ્ફ ઇન ધીઝ સીમેટ્રી સો માય ફેમીલી ડઝન્ટ હેવ ટુ વરી અબાઉટ માય ફ્યુનરલ.....ઓન્લી થિંગ ધે હેવ ટુ ડુ ઈઝ જસ્ટ રાઇટ માય ડેથ ડેટ .....હું અવાક થઇ ગયો. આમ તો આ બાબત કેનેડામાં કોમન છે પણ મારા માટે નહોતી. અને ડગના ચહેરા પર એવો કોઈ ભય કે ભાવ પણ નહોતો. એતો મુક્ત મને સ્માઈલ કરતો હતો......ધેટઝ લાઈફ મેક......વન ડે એવરીબડી હેઝ ટુ ગો......વ્હાય નોટ ગો હેપીલી ..........! 

ત્યારે મને મારા સ્વ. બાપુની યાદ આવી ગઈ. મારા બાપુ કેનેડા આવ્યા ત્યારે સામાજિક-સાહિત્યિક કાર્યક્રમોથી ભરચક તેમનો કેનેડાવાસ ખુબજ વ્યસ્ત રહેલો. મને યાદ છે રવિવાર તા. ૭ મી જાન્યુઆરી, ૨૦૦૭, ગ્રેટર ટોરંટો એરિયાના મિસીસાગા શહેરના એક વિશાળ નગરહોલમાં તેમનું વ્યક્તવ્ય યોજાએલુ. ટોરંટોની એક પ્રસિદ્ધ સીનીઅર સીટીઝન સંસ્થાએ તેમને આમંત્રેલા. હોલ આખો આમન્ત્રીતોથી ખીચોખીચ ભરાય ગએલો. " નિવૃત્તિ અને વૃદ્ધાવસ્થા" અંગેનું તેમનું પ્રભાવિત અને રુદયદ્રાવક વ્યક્તવ્ય સાંભળીને હાઝર રહેલ સહુની આંખો ભીની થઇ ગએલી. તેમેણે કહેલું, " કદી તમારી જાતને તમે વૃદ્ધ થયા એટલે નિવૃત્ત થયા એ દ્રષ્ટિથી ન જોશો. પણ એમ જ માનજો કે જબ તક જિન્દા હું... જવાન હું ! " તાળીયોના ગડગડાટ થી તેમનું અભિવાદન થએલું. ફોટા જોયા બાદ ડગને મેં કહેલું કે મારા લેઇટ ડેડ પણ તારા જેવાજ વિચારો ધરાવતા હતા અને તેને મેં મારા સ્વ. બાપુની " જિંદગી જીવ્યાનો હરખ" ની વાત કરેલી ત્યારે તે ખુબ ખુશ થઇ ગયેલો, મને કહે, " મેક, આઈ હેવન્ટ સીન યોર ડેડ, બટ ધ વે યુ ટોક અબાઉટ હીમ, આઈ બીલીવ હી ઈઝ એ વેરી ગુડ પર્સન, એ રીયલ જેન્ટલમેન ." 

ડગ જીવનને જે સ્વરૂપે હોય તે પ્રમાણે સ્વીકારી તેનો આનંદ લેવામાં માને છે. ગોલ્ફ અને ટેનીસ રમવાનો તેને ખુબ શોખ છે. વ્યસ્ત જીવનચર્યામાં પણ તે સમય ફાળવી અચૂક રમવા જાય અને સાથે સાથે મને નોતરું દેતો જાય કે વુડ યુ લાઇક ટુ જોઈન મી મેક ? મેં તેને એક દિવસ એમજ કહેલું કે, ડગ, ફરગેટ અબાઉટ ગોલ્ફીંગ, આઈ હેવન્ટ ઇવન ટચ ધ ગોલ્ફ સ્ટીક ઇન માય લાઈફ. તો મારા આશ્ચર્ય વચ્યે એક દિવસ તે મારા ઘરે આવ્યો અને તેની બ્રાન્ડ ન્યુ ગોલ્ફ કીટ મને આપી ગયો. તેને ફીશીંગનો બહુ શોખ અને તે પણ વિન્ટર ફીશીંગ. વિન્ટરમાં તે નોર્થમાં ફીશીંગ કરવા જાય ....ઢગલાબંધ રેડ લોબસ્ટર્સ પકડે. તેમાં મારો ભાગ તે અલગ રાખે, કહે, આઈ નો મેક, યોર સન લાઈક્સ રેડલોબસ્ટર્સ વેરી મચ. ડગને એક વાર મેં સમોસા ચખાડેલ ત્યારથી તેનો સ્વાદ તેની દાંતે રહી ગયેલ, બેધડક મારી પાસે સમોસા મંગાવે, કહે, મેક બ્રિંગ સમ એસામોસા ટુમોરો !

એવા આ ડગના ઘરે તેની સાથે હમણાજ એક પારિવારિક મુલાકાત થઇ. ડગ મૂળે બોર્ન કેનેડીયન છે પણ તેના રૂટ્સ યુરોપિયન છે. યુરોપિયન લોકો સ્વભાવે ખુબ માયાળુ અને પ્રેમાળ હોય છે તેનો જીવંત અહેસાસ તેના ઘરે થયો. તેના ઘરે તેના ફોટો આલ્બમ તે મારા સન બોબીને બતાવી રહ્યો હતો. બોબી અને ડગ બંને તેમની ફીશીંગ હોબી શેર કરી વાતોએ વળગેલા....કેનેડીયન રેઈઝ્ડ એન્ડ બ્રોટઅપ બોબી અને ડગને  કેનેડીયન એક્સેન્ટ અંગ્રેજીમાં વાતોએ વળગેલા જોવાનો એક અનેરો લ્હાવો હતો.                                

મુલાકાત પતાવી અમે નીકળ્યા ત્યારે ડગે મને પૂછ્યું। ...મેક, ડીડ યુ ગાઇઝ કેઈમ એક્રોસ ટરટલ ટ્રેઈલ ક્રોસવે વાઇલ કમીંગ ટુ માય હોમ ? ઇફ યુ ડીડન્ટ મેક સ્યોર યુ સી. પાછા વળતા જોયું તો તેના ઘરે જતા રસ્તામાં એક મોટી કોશન સાઈન આવે છે. જેના પર ટરટલનું ચિત્ર છે અને નીચે લખ્યું છે, " ટરટલ ક્રોસિંગ...રાઇટ ઓફ વે " સમરમાં બાજુમાંના એક લેકમાંથી નીકળીને કાચબાઓ જમીન પર ઈંડા મુકવા માટે અહીંથી આવજા કરે. લોકો ગાડીઓ સાઈડમાં પાર્ક કરી જ્યાં સુધી ટરટલ્સ પસાર ન થઇ જાય ત્યાં સુધી તેમને જવા માટે રાહ જોઈ ઉભા રહેલ.

બાળપણમાં કાચબા અને સસલાની વાર્તા સાંભળેલી પણ બહુ સમઝાયેલી નહી. યુવાનીમાં એક ફીલ્મ જોયેલી " કથા " જેની થીમ બરાબર આ વાર્તા પર હતી. અને તે બરાબર સમઝાયેલી. ફિલ્મના પાત્રો નસીરુદ્દીન  શાહ  અને   ફારુખ   શેખે ભજવેલા. ફિલ્મ ટુ ધ પોઈન્ટ અને અસરકારક હતી. મને  ખુબ ગમેલી.

મલ્ટીકલ્ચરાલીઝ્મની સંવિધાનિક માન્યતા ધરાવતો કેનેડા દેશ વિશ્વસ્તરે બિનસાંપ્રદાયિકતાનું એક બેનમુન દ્રષ્ટાંત છે. વિશ્વના ખૂણે ખૂણેથી લોકો અહી આવી વસ્યા છે. તેમની ભાષા, તેમની સંસ્કૃતિ અને રીતિરીવાજો સાથે અહીના વાતાવરણમાં તેઓ દુધમાં સાકરની જેમ ભળી ગયા છે. સંબંધોની પરિભાષા મને અહી આવીને આ વિદેશી લોકો પાસેથી વધુ સમઝાઈ છે. સમયના વ્હેણમાં અમુક સંબંધો અહી એક વટવૃક્ષની જેમ ફૂલે ફાલે છે જેની પારિવારિક મુલાકાતો મનને અઢળક શાંતિ અને અપાર આનંદ બક્ષે છે. ડગનું પરિવાર તેનું એક જીવંત ઉદાહરણ છે. ભૌતિક સુખસમૃદ્ધિથી ભરપુર એવા આ કેનેડા દેશમાં આવી નિખાલસ વ્યક્તિઓ અને આવા પ્રેમાળ પારિવારિક સંબંધો બહુ જુજ જોવા મળતા હોય છે.

વિદેશવાસ ભૌતિક મોહમાયાજાળનું એક ભ્રમિક સુખ છે, જેને પામવા મેં છેક કેનેડા સુધી દોડ લગાવી. મને ખબર નથી આ દોડમાં હું જીત્યો કે હાર્યો ? પણ સમયની આ દોડમાં કાચબાની જેમ ધીરગંભીર પણે ચાલીને ડગ આ રેસ ચોક્કસ જીતી ગયો છે. 

વિશ યુ એ વેરી હેપ્પી એન્ડ હેલ્ધી રીટાયરમેન્ટ માય ફ્રેન્ડ.......મી. ડગ્લાસ લેન્ગલી ! 

મધુરમ જોસેફ મેકવાન

જોમે ચેરીટી ફાઉન્ડેશન

ટોરંટો, કેનેડા.